Te popularne budowle posiadają własne bogactwo symboliczne. W koncepcji ich budowy można znaleźć związki z przedbramińskim kultem sił przyrody, a głównie kultem Słońca. Inni dopatrują się w stupach pierwowzoru mandali. Budowa stupy i późniejsza jej konsekracja odbywa się w określony sposób. Inicjacja stupy i w dzisiejszych czasach dla wspólnot buddyjskich jest dużym i radosnym wydarzeniem.
Początek kultury buddyjskiej.
Warto przypomnieć. że „społeczność buddyjska zaczęła organizować się jako sangha, czyli gmina mnichów żebrzących. […] Po śmierci mistrza kult ograniczał się do miejsc świętych, a więc gajów oraz miejsc związanych z życiem Buddy. W miejscach tych wznoszono stupy w kształcie kopców, Kurhany zawierały szczątki Nauczyciela oraz najbliższych mu mnichów buddyjskich i ascetów”.[3] Do świętych miejsc należały także niewielkie gaje i pojedyncze drzewa. Wierzono, że w tych wszystkich miejscach zamieszkują duchy, których kult był znacznie bliższy prostej ludności niż rozbudowany rytuał ofiarniczy czy kult wielkich bogów i bramińskie spekulacje teologiczno-filozoficzne. Do miejsc tych miał także pozytywny stosunek sam Budda. Po jego śmierci wielu mnichów porzuciło zalecane przez nauczyciela wędrowanie i wybrało osiadły tryb życia w pobliżu takich miejsc. Prochy Nauczyciela wydobył z dotychczasowych miejsc ich przechowywania cesarz Asioka, który zasłynął neoficką gorliwością w szerzeniu buddyzmu. Zgodnie z tradycją rozdzielił je do wielu relikwiarzy i wzniósł stupy w różnych częściach Indii. Kult gajów i drzew rozwijał się. Do najważniejszego z nich – drzewa pipal, pod którym siedział Budda, zaczęły przybywać liczne pielgrzymki, a fragmenty drzewa jako relikwie wędrowały aż do Cejlonu. Po śmierci Nauczyciela kultem otaczano przechowywane w stupach relikwie. Hołd oddawany był przez okrążanie stupy w kierunku z godnym z obiegiem Słońca, przez padanie na twarz i składanie kwiatów.
Tradycja buddyjska podaje, że pierwszą stupę wybudował hinduski król Bimbasara chcąc uczcić oświecenie Buddy. Dawne stupy poddawane były rozbudowie, zdobione rzeźbionymi kratami, tarasami.
Jedna z pierwszych stup – w Bharhut (powyżej fotografia ruin) – powstała w połowie drugiego stulecia p.n.e. i uległa niemal całkowitemu zniszczeniu. Do postaci buddy nawiązywała jedynie symbolicznie, natomiast mocno zaakcentowano w niej kult sił przyrody.
Stupa w Sanczi (powyżej) została zmodernizowana i upiększona w II w. p.n.e., kiedy to przybrała postać półkuli o średnicy 36 metrów i została otoczona kamiennymi balustradami. Dalsza rozbudowa miała miejsce w I w. p.n.e., od czterech stron świata dobudowano stupie bramy.
W północnych Indiach budowano stupy bardziej strome umieszczając je na tarasach, które z czasem przekształciły się w piramidy schodkowe. Przykładem takiej budowli i jednocześnie największą jest zbudowana w VIII w. ogromna stupa w Borobudur na Jawie (powyżej).
W pobliżu stup głównych stawiano mniejsze, zawierające prochy pobożnych mnichów, dobudowywano sale kazalnicze i kompleksy, które wychodziły naprzeciw potrzebom przybywających pielgrzymek. Dalsze przeobrażenia formy architektonicznej stup dokonywały się już poza Indiami. Cejlońskie dagoby przybierały dzwonowate kształty. Pagody, jako formy rozwinięte z hinduskiej stupy, przybrały postać buddyjskiej świątyni stawianej na planie wielokąta lub koła w kształcie charakterystycznej wieży zwężającej się ku górze. Najbardziej znane pagody znajdują się w Chinach, Korei i Japonii. Wraz z pojawieniem się buddyzmu stupy zaczęto także stawiać w Europie: m.in. w Danii, Niemczech, Francji, wielkiej Brytanii, we Włoszech, czy w Hiszpanii.
„Reguły i normy dotyczące budowy i form Stup tybetańskich zostały spisane dopiero około XIV wieku. Istnieje 8 różnych Stup tybetańskich. Upamiętniają one wydarzenia z życia Buddy: [1] Stupa Lotosowa - urodzenie Buddy; [2] Stupa Oświecenia; [3] Stupa Mądrości - udzielenie pierwszych nauk; [4] Stupa Zejścia z Nieba - zstąpienie z Nieba Tuszita po udzieleniu nauk matce; [5] Stupa Cudów - nakłonienie przeciwników przy pomocy cudów do właściwych poglądów; [6] Stupa Zjednoczenia - zażegnanie rozpadu w Sandze; [7] Stupa Długiego Życia - przedłużenie życia na prośbę jego uczniów; [8] Stupa Parinirwany - wejście w Nirwanę, pełne urzeczywistnienie. Dziewiąty, bardzo rzadki rodzaj Stupy tybetańskiej, to Stupa Kalaczakry - Koła Czasu”.[4]
W Polsce stupa została wzniesiona w Kucharach (między Warszawą a Toruniem). Inicjowana była w 2002 roku przez Lobpyna Tseczu Rinpocze – bliskiego ucznia XVI Karmapy[5] i nauczyciela znanego Lamy Ole.[6]
Do budowy stupy – poza wiedzą techniczną – konieczne są przekazy i ceremonie pielęgnowane przez buddyjskich nauczycieli. Obecnie w Europie system budowy 5 – 7 metrowej stupy został skrócony do 2 tygodni, co umożliwia wspomnianemu już nauczycielowi Tseczu Rinpocze asystowanie i odprawianie stosownych ceremonii na poszczególnych etapach budowy.
Jak podaje na swojej stronie internetowej Związek buddyjski Karma Kagyu „choć wnętrze Stup w zależności od ich rozmiarów wyglądają zawsze inaczej, wszystkie zawierają wypełniane różnymi przedmiotami skarbce. Oprócz skarbców, Stupy nie powinny posiadać żadnych "pustych" ani użytkowych przestrzeni. W ten sposób podkreślony zostaje ich symboliczny a nie użytkowy charakter. W każdej Stupie znajduje się Drzewo Życia, które jest bardzo ważnym elementem. Dopiero gdy zostanie wbudowane w Stupę, zaczyna ona emitować swoją własną energię i funkcjonować we właściwy sposób. Wokół Drzewa Życia znajdują się umieszczone w specjalnych pojemnikach mantry. Znaczną część wypełnienia skarbców stanowią Tsa-tsa [które są] małymi wotywnymi Stupami. Są ofiarami jakie składamy naukom Buddy. Ich produkcja jest ceremonią samą w sobie. Jest bardzo wiele różnych form Tsa-tsa. Każda z nich powinna posiadać otwór, do którego wkładana jest zwinięta w rolkę mantra. Dawne Tsa-tsa produkowane były z gliny - wyciskane za pomocą metalowej sztancy, tak jak to robiły nasze babcie gotując pierogi. Dzisiaj odlewamy je z gipsu w silikonowych formach. Ile Tsa-tsa potrzeba do wypełnienia Stupy, zależy od wielkości skarbca i Tsa-tsy - dla przykładu w Stupie Kalaczakry w Hiszpanii jest złożonych 14 000 Tsa-tsa. Wypełniając skarbiec, ustawia się jedną warstwę Tsa-tsa, a wolną przestrzeń pomiędzy nimi wypełnia się suchym piaskiem. Na powstałej w ten sposób nowej powierzchni ustawia się kolejną warstwę. W ten sposób wypełnia się skarbiec wykorzystując całą wolną przestrzeń. W skarbcach Stup składane są również kosztowności i klejnoty. I jak ze wszystkim przy Stupie nie chodzi o ich wartość rynkową, nominalną, ale o wartość symboliczną. [..] Stupy są generatorami energii, która w bardzo pięknej ceremonii zostaje Stupie przekazana podczas wprowadzania Drzewa Życia do kanału centralnego Stupy. Drewniany pal zostaje obłożony klejnotami, owinięty tysiącami mantr i kolorowymi wstęgami, z których każda wędruje w ręce jednego z setek uczestników ceremonii. Na dany znak wszyscy wysyłają najlepsze i najsilniejsze życzenia, które po jedwabnej "autostradzie" kumulują się w pniu Drzewa Życia. Napełniony właściwą energią "akumulator" zostaje umieszczony w Stupie. Ostatnie zbudowane przez nas Stupy posiadają betonowy trzon, a na zewnątrz obłożone są solidnymi blokami z naturalnego kamienia. Kamień zapewnia im konieczną ochronę przed niszczącymi wpływami atmosferycznymi i jak każde porządne ubranie sprawia, że wspaniale wyglądają. Interesującym elementem Stupy jest górujący nad nią parasol (czasami, błędnie używa się określenia korona). Jest on symbolem wywodzącym się ze starych Indii, gdzie nad ważnymi osobistościami noszone były parasole. Jest to jedno z wielu znaczeń tego elementu podkreślające ważność tego, co się pod nim znajduje.”[7]
Jak już wspomniałem inauguracja stupy jest dla społeczności buddyskiej ważnym wydarzeniem. Otoczenie zdobione jest kolorami mądrości, pojawiają się lampki, ziarna ryżu. Odprawia się ceremonie pudży oraz tsog pudżę – czyli ofiarę z żywności. W czasie inauguracji stupy w Kucharach przygotowano znaczna ilość delicji i wina. Moi znajomi buddyści żywią głębokie przekonanie, że w czasie inauguracji pojawia się tęcza. Uczestnicy ceremonii inauguracyjnej wierzą, że nad stupa pojawia się ptaki – zwykle orły. W czasie inicjacji stupy w Kucharach nad stupa zgromadziło się 16 ptaków, co zostało udokumentowane fotografią z inicjacji zamieszczoną w serwisie internetowym. Całości towarzyszy atmosfera świętowania i radości.
Projekt sakralny.
Próbując zastanowić się nad symboliką stupy buddyjskiej należy wyjść od zatrzymania się nad ogólnym pojęciem projektu sakralnego jako takiego. Mircea Eliade zwraca uwagę, że w społecznościach tradycyjnych miejsca święte pełnią kilka funkcji: [1] stanowią przerwanie jednorodności przestrzeni; [2] symbolem tego przerwania przestrzeni jest otwarcie, które umożliwia przeniknięcie z jednej sfery kosmicznej do drugiej - ze sfery profanum do sfery sacrum; [3] łączność z niebem wyrażana jest przez liczne symbole związane z axis mundi - osi świata; [4] wokół tej osi kosmicznej rozciąga się uchwytny dla człowieka świat - "nasz świat".[8]
Mając to na uwadze dr Marzenna Jakubczak projektem sakralnym nazywa zespół złożonych relacji rozmaitych sfer rzeczywistości – zarówno duchowej, jak i materialnej – które wzajemnie się warunkują i przyczyniają do pełniejszego zaspokojenia podstawowej dla istoty ludzkiej potrzeby sacrum, potrzeby ustalenia absolutnego „punktu stałego”, „środka świata”, który pozwoli zyskać orientację w świecie, dzieląc go na „nasz świat” i otaczający go wrogi chaos – sferę profanum.[9]
Tak ujęty projekt sakralny ściśle powiązany jest z archetypiczną genezą pierwotnych form organizacji przestrzeni sakralnej. Postać architektoniczna interpretowana jest w kategoriach języka religii lub mitologii, a do jej modyfikacji dochodzi w odpowiedzi na pojawiąjące się potrzeby społeczne oraz reinterpretację symbolicznego sensu.
W większości kultur tradycyjnych można spotkać podobne wyróżniania miejsc sakralnych przez wyznaczanie sfery sakralnego kręgu bądź kwadratu oraz różnie symbolizowanej osi świata. Postawienie obiektu sakralnego na planie koła czy kwadratu z zaznaczonym centralnym punktem często poprzedza nawet osiedlenie się danej społeczności na nowym terytorium. Jak zwraca uwagę Eliade, to symboliczne stworzenie świata przez daną społeczność jest pierwowzorem wszelkiego ludzkiego gestu twórczego. Z czasem budowle sakralne zaczynają współgrać z panująca kulturą i są czynnikiem systematyzującym obraz świata (imago mundi) – jako przełożenie tego obrazu na język przestrzenny.
Z czasem formy architektury sakralnej mogą stać się tak istotnym elementem jak symbol, który Tyllich definiuje jako element niezastępowalny, który uczestniczy w rzeczywistości, do której odsyła, jednocześnie ukazując jej wymiar transcendentny.[10]
Porównując liczne i odległe od siebie pierwotne obiekty sakralne, uderza zdumiewające podobieństwo między nimi. Kieruje to uwagę niektórych badaczy do szukania warunków ich wyznaczania poza historycznymi czynnikami kulturowymi. Zbieżna z ową ahistoryczną koncepcją jest archetypiczna koncepcja Junga. Przy czym archetyp może być rozumiany co najmniej na dwa sposoby: [1] jako zdeterminowana biologicznie dyspozycja lub archaiczna pozostałość po najczęściej pojawiających się doświadczeniach ludzkości; [2] bądź jako preegzystująca odwiecznie forma elementu psychiki, która cechuje się własną autonomią i określa ludzką kondycję i zachowania.
Kompleksy sakralne i sanktuaria pełnią także wiele poza religijnych zadań: np. konsolidują wspólnotę i przyciągają nowych wyznawców.
Ewolucja stupy.
Rozkwit buddyjskiej architektury sakralnej miał miejsce między I a III w. n.e. Powstało wtedy wiele nowych stup, a znaczną ilość istniejących rozbudowano. W tym okresie pojawiła się jedna zasadniczych zmian - pojawienie się w ornamentyce stup wizerunków Buddy. Miało to związek z przemianami doktrynalnymi, kiedy doszło do rozłamu na starą szkołę hinajany i teistyczną mahajanę. Pojawił się wtedy prąd głoszący iluzoryczność świata, a w konsekwencji iluzoryczność historycznego Buddy, który jednak jako iluzoryczna istota bytująca w iluzorycznym świecie może być reprezentowany w postaci ciała Buddy historycznego.
Cejlońskie dagoby dochodzą niekiedy do olbrzymich rozmiarów, a kształtem przypominają dzwony z wyraźnie wydłużona iglicą. Pozbawione są rzeźbionych ogrodzeń i bram, stoją wprost na ziemi, którą wydają się przygniatać swoją potężną masą.
Buddyzm docierając do Chin musiał ulec wpływom konfucjanizmu, który preferował praktyczne i świeckie wartości. Forma chińskiej pagody (samo słowo jest pochodzenia portugalskiego) daleko odbiegała od indyjskiego wzoru. Plan koła zastąpiono kwadratem, a zasadniczą częścią stała się - dotychczas pełniąca rolę cokołu – wielopoziomowa i zwężająca się do góry – podstawa stupy. Najlepiej zachowana pagoda Dzikiej Gęsi z VIII w. jest siedmiokondygnacyjną wieżą z wyraźnymi okapami.
Dalej w ewolucji stupy warto zwrócić uwagę na tybetański czorten wsparty na wielostopniowym cokole, który jest symbolem ostatecznego celu – parinirwany. Jego kolejne części symbolizują kolejne etapy wiodące do ostatecznego wyzwolenia z konieczności wcieleń.
Kolejnym przykładem jest jawajska świątynia Borobudur z VIII w. Stanowi ona trójwymiarową mandalę o niezwykle bogatej symbolice. „Szeregów koncentrycznych kwadratowych tarasów, obwiedzionych bogato rzeźbionymi balustradami, otacza trzy kręgi niewielkich stup, pośrodku zaś wznosi się nieco większa kopuła stupy głównej.”[11] Pielgrzym wspinając się mija reliefy przedstawiające sceny z doczesnego świata, docierając do niebiańskiej krainy, by wreszcie dotrzeć do coraz bardziej abstrakcyjnych wizerunków. Wspinaczkę kończy ujrzenie pustki, która symbolizuje główna stupa pozbawiona jakichkolwiek wizerunków – co ma symbolizować ostateczne wyzwolenie.
Bibliografia
Eliade M., Sacrum, mit, historia, Warszawa 1993.
Jakubczak M., Architektura stupy buddyjskiej jako przykład „projektu sakralnego” [w:]Przestrzeń, filozofia i architektura, red. E. Rewers, Poznań 1999, s. 251-268.
Marczewska-Rytko M., Symbolika stupy w kulturze buddyjskiej. [w:] Symbol w kulturze, buddyjskiej, t. 2. Red. Głuchowski G., Lublin 1999, s. 157.
Serwis internetowy Związku Buddyjskiego Karma Kagyu, http://www.stupa.pl [odczyt: 29.05.2009].
Tyllich P., Dynamika wiary, Poznań 1987.
__________________
[1] Marczewska-Rytko M., Symbolika stupy w kulturze buddyjskiej. [W:] Symbol w kulturze, t. 2. Red. Głuchowski G., Lublin 1999, s. 157.
[2] Tamże.
[3] Tamże, s. 159.
[4] http://www.stupa.pl [odczyt: 29.05.2009 r.].
[5] Karmapa – to zwierzchnik jednej z największych buddyjskich linii przekazu kagyu - jednej ze szkół buddyzmu tybetańskiego, która jest najpopularniejsza w Europie.
[6] Lama – tybetański - duchowy nauczyciel w buddyzmie tybetańskim, a także w tybetańskiej religii Bon. Odpowiednik indyjskiego określenia guru. Ole Nydahl – Duńczyk, znany jako Lama Ole, który jako jeden z pierwszych ludzi Zachodu został wykwalifikowanym lamą.
[7] http://www.stupa.pl [odczyt: 29.05.2009 r.].
[8] Eliade M., Sacrum, mit, historia, Warszawa 1993, s. 53-88.
[9] Jakubczak M., Architektura stupy buddyjskiej jako przykład „projektu sakralnego”[w:] Przestrzeń, filozofia i architektura, red. E. Rewers, Poznań 1999, s. 251-268.
[10] Tyllich P., Dynamika wiary, Poznań 1987, s. 62-72.
[11] Jakubczak M., dz.cyt. s. 266.
0 osób skomentowało:
Prześlij komentarz